Κάθε ρωγμή, μικρή ή μεγάλη, κάθε φθορά στους τοίχους, στον τρούλο, στις πύλες της που προκαλείται από τον χρόνο, τη σεισμική δραστηριότητα και τα πλήθη των τουριστών που συρρέουν στο εσωτερικό της, κάθε πρόβλημα ή ζήτημα που προκύπτει στην Αγία Σοφία, ενεργοποιεί αμέσως τα εγχώρια αντανακλαστικά.
Το μνημείο της UNESCO με τη μακραίωνη ιστορία, που λειτουργεί ως τέμενος εδώ και τέσσερα χρόνια, διατηρεί μια ιδιαίτερη σχέση με τον ελληνισμό που ξεκινάει από την ίδρυσή του από τον Ιουστινιανό το 537 μ.χ. και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Γι’ αυτό και η είδηση ότι πρόκειται να γίνουν επεμβάσεις στον μεγαλοπρεπή τρούλο της Αγίας Σοφίας για την αποκατάσταση φθορών, προκάλεσε συζητήσεις και υποθέσεις για τον τρόπο και τη διαδικασία που θα ακολουθήσουν οι τουρκικές υπηρεσίες.
«Στους θόλους των βυζαντινών εκκλησιών, όταν έχουν διάκοσμο από κάτω όπως η Αγία Σοφία, η μόνη δυνατότητα επέμβασης είναι η εξωτερική μεριά, η ράχη του τρούλου», λέει στην «Κ» ο βυζαντινολόγος και έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Δημήτρης Αθανασούλης. Η θολοδομία στους βυζαντινούς ναούς, εξηγεί, καλυπτόνταν με μολύβδινα ή χάλκινα φύλλα, τα οποία κατά καιρούς αντικαθίστανται διότι φθείρονται. «Αυτά είναι εύκαμπτα και μπορούν να “καθίσουν” σωστά πάνω στον θόλο και αν πρέπει να γίνουν εργασίες η επέμβαση αφορά στο εξωράχιο των θόλων. Οι θόλοι της Αγίας Σοφίας είναι κατασκευασμένοι με πλίνθους και κονίαμα και προφανώς θα εξυγιάνουν αυτή τη θολοδομή και θα τοποθετήσουν ξανά τα φύλλα μολύβδου. Αυτή είναι μια συνήθης διαδικασία σε αυτού του τύπου τα μνημεία», μας λέει.
Ο κ. Αθανασούλης σημειώνει ότι χρειάζεται προσοχή για τέτοιου τύπου εργασίες, αλλά εάν γίνουν από εξειδικευμένα συνεργεία δεν υπάρχει κάποιος κίνδυνος. «Γενικά υπάρχει εμπειρία στην Τουρκία από τέτοιες αποκαταστάσεις τρούλων γιατί έχουν συντηρηθεί βυζαντινοί ναοί και οθωμανικά τεμένη, τα οποία αντέγραψαν την ίδια λογική της θολοδομίας από τους βυζαντινούς ναούς», σημειώνει. Ως προς τα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν τονίζει ότι πρέπει να αποφευχθεί το τσιμέντο και να αξιοποιηθούν υλικά που είναι βασισμένα στο ασβεστοκονίαμα, όπως ήταν τα αρχικά συνδετικά υλικά της τοιχοδομίας της Αγίας Σοφίας.
Σχετικά με τη διαδικασία που θα ακολουθηθεί για την αποκατάσταση των φθορών, δεν υπάρχουν πολλές επιλογές: είτε θα γίνει σημειακά εκεί που παρατηρούνται ρωγμές είτε καθολικά με την αφαίρεση όλων των φύλλων μολύβδου και τη συνολική εξυγίανση του θόλου. Εάν ακολουθηθεί η δεύτερη μέθοδος, η οποία κατά τον κ. Αθανασούλη είναι και η ορθότερη, θα πρέπει να ληφθούν μέτρα προστασίας για την εξωτερική επιφάνεια του τρούλου που θα μείνει εκτεθειμένη στις καιρικές συνθήκες. «Πρέπει να τοποθετηθεί κάποιο στέγαστρο, γιατί αν η υγρασία μπει μέσα στην τοιχοποιία, ακόμη κι αν κλείσεις το σημείο, αυτή θα εγκλωβιστεί». Η έκθεση του μνημείου στις καιρικές συνθήκες σημαίνει επίσης ότι η όποια αποκατάσταση θα πρέπει να ολοκληρωθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα. «Αυτό εξαρτάται και από το πόσα συνεργεία θα δουλέψουν στο μνημείο. Πάντως, αυτά είναι έργα που βιάζεσαι να τα κλείσεις λόγω των καιρικών συνθηκών», σημειώνει.
«Νευρώσεις»
Ο τρούλος είναι ένα ευπαθές σημείο της Αγίας Σοφίας και κατά καιρούς έχουν παρατηρηθεί φθορές και πτώσεις θραυσμάτων στο πάτωμα. Ο πρώτος τρούλος της Αγίας Σοφίας κατέρρευσε διότι ήταν χαμηλός σε ύψος, «σε σχήμα ασπίδας» όπως εξηγεί ο βυζαντινολόγος, οι δυνάμεις που ασκούνταν ήταν οριζόντιες και είχε την τάση να ανοίγει στα πλάγια. Ο Ιουστινιανός ανοικοδόμησε έναν δεύτερο ψηλότερο τρούλο, που έχει αντέξει μέχρι σήμερα, με τις δυνάμεις να ασκούνται κάθετα, κάτι που έδωσε στο οικοδόμημα μεγαλύτερη αντοχή και έκανε την κατασκευή πιο στέρεα.
Ενδιαφέρον έχει επίσης ότι ο νέος τρούλος έφερε «νευρώσεις» στην εσωτερική του επιφάνεια. «Δεν ήταν επίπεδη, ήταν σαν να έχει πτυχώσεις, μικρά εξέχοντα στοιχεία», σημειώνει ο κ. Αθανασούλης, και αυτός ήταν ένας από τους λόγους που η διακόσμησή του έγινε με χρυσές ψηφίδες και γεωμετρικά στοιχεία –τα οποία σώζονται μέχρι σήμερα– και όχι με μορφές που χρειάζονται λεία επιφάνεια. «Το κέντρο του τρούλου που δεν είχε πτυχώσεις είχε έναν τεράστιο Σταυρό, όπως όλοι οι θόλοι της εποχής του Ιουστινιανού. Αλλά αυτή η διακόσμηση άλλαξε μετά την Εικονομαχία με τη μορφή ενός Παντοκράτορα. Οι σεισμοί που σημειώθηκαν τα επόμενα χρόνια οδηγούσαν σε συνεχόμενες αντικαταστάσεις του Παντοκράτορα, αλλά μετά τον 18ο αιώνα χάθηκαν τα ίχνη του και αντικαταστάθηκε με αραβική καλλιγραφία, που σώζεται μέχρι σήμερα».
